Ffermydd sirol: amser i ailfeddwl?

Fel rhan o’n strategaeth i wneud ffermio llysiau adfywiol ar raddfa fach yn sylfaen i economi bwyd lleol newydd llewyrchus, rydym yn galw ar Gynghorau Sir Powys a Mynwy i ailfeddwl sut maent yn defnyddio eu ffermydd Sirol.

Mae Powys eisoes wedi camu ymlaen ac wedi cynnig un o’u ffermydd, ger Trefaldwyn, ar gyfer astudiaeth ddichonoldeb, a gyllidir drwy Raglen Datblygu Gwledig Llywodraeth Cymru 2014-2020*. Felly dros y ddeufis nesaf byddwn yn ystyried sut y gellid troi’r fferm hon yn ganolbwynt aml-fenter, gyda ffermydd bach ar gael i’w rhentu gan ffermwyr ifainc sy’n tyfu’n adfywiol ar gyfer marchnadoedd lleol.

O dan y model hwn, byddai gan bob menter ymreolaethol ddarn o dir ar wahân – 3-10 erw fel arfer – gyda phrydles o ryw 10 mlynedd, seilwaith sylfaenol, cartref carbon isel a mynediad at gyfleusterau gwaith a rennir.

Mae hyn yn wahanol iawn i’r sefyllfa bresennol, lle mae ardaloedd mawr o dir ffermio cyhoeddus yn cael eu defnyddio i gartrefu a darparu bywoliaeth i lond llaw yn unig o bobl. Yn Sir Fynwy, er enghraifft, mae 3,000 erw o dir ffermydd y Sir, dan reolaeth dim ond 26 o ffermwyr tenant.

Ffermydd bach, manteision mawr

Byddai ein model yn darparu llwybr gwerthfawr i ffermio i lawer mwy o newydd-ddyfodiaid na’r trefniant un-fferm-un-teulu presennol ac yn eu paratoi ar gyfer dyfodol mwy hyfyw ym myd ffermio, gan ddefnyddio llawer llai o dir nag yn y gorffennol – ac yn fwy cynhyrchiol.

Yn ogystal, mae gan y model hwn y potensial i:

• gynhyrchu bwyd uchel ei ansawdd ar gyfer y gymuned leol
• cynyddu diogelwch bwyd
• creu swyddi
• darparu cyfleoedd hyfforddi a lles mewn cymunedau gwledig
• lleihau allyriadau carbon o’r bwyd a diodydd a ddefnyddir
• cynyddu bioamrywiaeth
• lleihau effaith amgylcheddol ffermio, gan gynnwys llygredd
• gwarchod amrywiaethau treftadaeth, ac arbrofi gyda thyfu cnydau a addaswyd i newid hinsawdd
• darparu man profi ar gyfer technoleg adnewyddadwy ar raddfa fach
• cynhyrchu mwy o incwm rhent i Gynghorau.

Dysgu gwersi o’r gorffennol

Nid yw’r syniad yn hollol newydd. Yn ôl yn y 1930au, sefydlodd Cymdeithas Tirfeddianwyr Cymru nifer o ffermydd tebyg. Nod y Gymdeithas oedd mynd i’r afael â rhai o broblemau cymdeithasol dybryd y cyfnod, gan gynnwys diffyg swyddi a thai fforddiadwy, yr angen am hyfforddiant, a darparu bwyd iach, maethlon.

Un o’r rhain oedd Fferm Leechpool ger Cas-gwent, ystâd 329 erw sy’n eiddo i Gyngor Sir Fynwy ac sy’n cael ei rhedeg fel 40 o ffermydd tenantiaid bach.** Roedd y rhain yn amrywio o ran maint o 6-10 erw, gyda’r cyngor yn darparu cartrefi, moch bach a thai gwydr wedi’u gwresogi ar safle, yn ogystal ag erw bychan a ddefnyddir fel fferm ganolog. Roedd cynnyrch yn cael ei gasglu’n ddyddiol a’i baratoi, ei raddio a’i farchnata trwy’r fferm ganolog. Erbyn 1938 roedd gan yr anheddiad 40 o ddynion dan hyfforddiant ac roedd yn gartref i 26 o deuluoedd.

Wedi’u sbarduno gan y polisi amser rhyfel o wneud y mwyaf o gynhyrchiant llysiau, gwnaeth y ffermwyr bach hyn elw teilwng, gyda chofnodion yn dangos y gallai 6-10 erw o dir da ynghyd â thŷ gwydr wedi’i gynhesu 65 troedfedd x 15 troedfedd roi bywoliaeth dda i dyfwr diwyd. Ond erbyn diwedd y 1940au roedd allbynnau wedi gostwng: roedd 10 mlynedd o gnydu dwys wedi gadael y pridd wedi blino’n lân, ac i wneud pethau’n waeth, roedd y pris yr oedd ffermwyr yn ei gael am eu llysiau yn methu â chadw i fyny â chostau cynyddol cynhyrchu a marchnata. Ar yr un pryd dechreuodd costau porthiant anifeiliaid gynyddu, gan wneud y tir tlotach wrth wraidd y setliad yn llai hyfyw ar gyfer moch a dofednod.

Yn dilyn ad-drefnu mawr ym 1951, unwyd 20 o’r daliadau i greu lleiniau mwy, gan roi digon o dir i’r ffermwyr oedd yn weddill i fagu moch a dofednod, tyfu porthiant a gosod rhywfaint o dir yn laswellt mewn ymgais i adfer ffrwythlondeb.

Parhaodd yr anheddiad fel hyn tan 1957, ond erbyn hynny roedd yr ymdrech i ffermio ar raddfa ddiwydiannol, ac roedd archfarchnadoedd, dosbarthu canolog a thwf bwyd cyfleus i gyd yn cyfrannu at gwymp y cadwyni cyflenwi lleol.

Felly pam ddylai rhywbeth sydd wedi methu yn y gorffennol weithio nawr?

• Mae cydnabyddiaeth gynyddol bod cadwyni cyflenwi bwyd byd-eang yn fregus ac yn cyfrannu’n aruthrol at newid hinsawdd trwy ddatgoedwigo, allyriadau carbon a gwastraff. Er mwyn sicrhau diogelwch bwyd a chwrdd â’n targedau hinsawdd, rhaid inni adleoli o leiaf rhywfaint o’n cyflenwad bwyd.
• Mae tyfu atgynhyrchiol modern ar raddfa fach yn waith medrus – hynod effeithlon, a chynhyrchiol iawn, sy’n golygu y gellir tyfu mwy o fwyd ar lai o dir.
• Trwy greu canolbwyntiau fel clystyrau o fentrau ymreolaethol gyda chyfleusterau gwaith a rennir, rydym yn annog mentergarwch ac arloesedd, ynghyd ag ymdeimlad o gymuned a chefnogaeth – hanfodol ar adeg pan fo ffermwyr yn wynebu heriau digyffelyb.
• Bydd gan y ffermwyr newydd hyn fynediad at y rhwydwaith sy’n cael ei fagu gan Ein Bwyd 1200, yn seiliedig ar farchnata cydweithredol a logisteg gwerthu carbon isel, a’u cysylltu â system sy’n gallu trosglwyddo bwyd yn gyflym ar draws y rhanbarth yn ôl y galw.
• Ac yn olaf, mae tyfu atgynhyrchiol yn mynd ati i adfer ac adeiladu iechyd y pridd gyda phob cylch cnwd. Felly ni ddylai’r brif broblem a wynebai ffermwyr Leechpool – pridd wedi’i ddisbyddu – fyth fod yn broblem.

* Darparwyd y cymorth hwn drwy’r Cynllun Datblygu Cydweithrediad a’r Gadwyn Gyflenwi – Dulliau Arloesol a Thwf Cydweithredol CSCDS.

** Ffynhonnell: Roland Ward: “Hanes Cymdeithas y Tirfeddianwyr Cymreig”, tudalennau 54-57.